VELDER
Update: 1 januari 2021
Velder
Op 6 november 2015 is door Natuurwerkgroep
Liempde en Heemkundekring Kčk Liemt het boek
Velder en Heerenbeek. Oorsprong en
toekomst van twee natuurparels in Het Groene Woud
(door Ger van den Oetelaar) op Velder én in herberg
De Schutskuil gepresenteerd.
Het boek van 520 pagina’s is ruim geďllustreerd en gedocumenteerd. Aanvullingen en opmerkingen
over deze publicatie vindt u op de webpagina Aanvullingen
Velder en Heerenbeek
Inmiddels is ook de uitgebreide INDEX
beschikbaar.
Samenvatting uit publicatie: Velder en Heerenbeek. Oorsprong en toekomst van twee natuurparels in
Het Groene Woud (2015), door Ger van
den Oetelaar, verkrijgbaar bij PICTURES
PUBLISHERS.
Velder is binnen Liempde al vanaf de
middeleeuwen als Vellaer bekend. Al
vóór 1311 is Velder in bezit van de heren van Boxtel die op Stapelen wonen. Ze krijgen Velder waarschijnlijk na 1231 in leen gekregen
van de hertog van Brabant of verwerven het van de graven van Rode.
De heren van Boxtel gebruiken Velder tot 1819 vooral als
jachtgebied. Velder is in die eerste eeuwen een zogenaamde vrije warande waar
de heren van Boxtel het alleenrecht op de jacht hebben. Voor de jachtpartijen
die met name ook bedoeld zijn om de status van de heren van Boxtel te verhogen
wordt de regionale adel uitgenodigd. De jacht met honden op Edelhert en Wild
zwijn binnen de ronde vorm van Velder wordt zo georganiseerd dat het gehele
adellijke gezelschap daar optimaal van kan genieten. De sterrenbosstructuur
wordt in het midden van de 17e eeuw ten dienste van de jacht
aangelegd. De jacht vindt plaats in een woudachtige omgeving met vele zware
bomen. Bijkomende bijzonderheid is dat de jacht op wolven tot ver in de 18e
eeuw goed gedocumenteerd is voor Velder.
Ook de aanleg van de wal rondom Velder staat in verband met de
jacht. De rondliggende wal wordt in de tweede helft van de 13e eeuw
gemaakt om het wild binnen en onder meer de runderen van de buren buiten te
houden. De wal vormt voor buurman Heerenbeek een voortdurend obstakel bij de
afvoer van overtollig water. Er worden, tot in de 19e eeuw, veel
processen over gevoerd. Een compromis wordt gevonden in de aanleg van een
overlaat in de wal, bekend als t Gatt in de Velderschen Wall. De wal is heden ten dage nog bijna compleet
aanwezig.
In de middeleeuwen is Velder qua natuur een rijk bos met behalve
zomereiken ook haagbeuken en linden. De eigenaren van Velder verkopen hout als
“bijproduct” van de jacht. Het gaat hierbij om hakhout en takhout en soms ook
om opgaande bomen. In 1768 wordt de dan toe de enige hoeve van Velder
afgebroken. Deze hoeve stond op de nu als De
Huisplaats (zuidoost-Velder, nu onbebouwd) bekende locatie en was gericht
op kasteel Stapelen. Bij deze hoeve begon ook de hoofdlaan, de Velderse Allée, binnen de
sterrenbosstructuur.
De laatste heer van Boxtel,
prins Frederik III Otto van Salm-Kirbourg, verliest
zijn rechten eind 18e eeuw. Sinds 1798 is er een nieuwe hoeve
aanwezig die meer gericht is op Liempde. In 1819
wordt het Liempdse Velder verkocht aan Onno Adolf Marc Guillaume de
Senerclans de Grancy van Haanwijk, die het weer doorverkoopt in 1834 aan
Johannes van Diepen. De erfgenamen van
Johannes van Diepen verkopen Velder vervolgens in 1852 aan Jan Francis van
Boeckel. Jan Francis komt uit het Belgische Bocholt en is een op vele gebieden
succesvol zakenman. De familie Van Boeckel is in 2015 nog steeds eigenaar van
Velder.
Jan Francis neemt het initiatief om met behulp van de eigen Velderse steenoven
de hoeve De Boschakker te verbouwen
en nieuwe hoeven namelijk De Hoefakker
en de De Teelakker te bouwen. In
1870 sterft Jan Francis van Boeckel en zijn weduwe Theresia van
Boeckel-van der Heijden neemt het initiatief om het huidige huize Velder met tuin, een ontwerp van
de Bossche tuinarchitect W.F. Maréchal, en later het koetshuis te bouwen.
Na de verkoop in 1819 wordt Velder nog steeds gebruikt voor de jacht maar ook
voor houtproductie. Elk jaar wordt er publiek hout verkocht. In de 19e
en 20e eeuw worden gedeelten van het bos van Velder ontgonnen en
omgezet in landbouwgrond. In de 19e eeuw wordt Velder door de aanleg
van de spoorlijn verdeeld in twee delen. Van 1948 tot 1994 worden er
Landbouwwerktuigendagen gehouden. Tegenwoordig vinden er jaarlijks evenementen
plaats zoals Circo Circolo waarvan de opbrengsten gebruikt worden om Velder te
onderhouden en te versterken.
Velder is nog steeds van bijzonder belang qua natuur, landschap
en cultuurhistorie. Op veel plaatsen op Velder is een zeer rijke bossstructuur
aanwezig, inclusief haagbeuken en kapitale zomereiken. Er komen voor Nederland
bijzondere soorten voor zoals bijvoorbeeld Wespendief, Middelste bonte specht,
Houtsnip, Zwarte specht naast veel bijzondere planten, kevers, amfibieën, vlinders,
slakken en paddenstoelen. Verschillende gebouwen zijn rijksmonumenten en Velder
is een landgoed in het kader van de Natuurschoonwet, omsloten door een
middeleeuwse wal.
Bezoekersinformatie
Velder
ligt ten zuiden van Liempde en is een van de belangrijkste natuurgebieden van
Nationaal landschap HET GROENE WOUD.
Het gebied is 180 hectare groot, waarvan 27 hectare aan de oostzijde van de
spoorlijn ligt. Het landgoed is op wegen en paden vrij toegankelijk voor wandelaars
en fietsers. Het landgoed is in eigendom van de familie Van Boeckel. Op enkele
open terreinen vinden een paar keer per jaar grote festiviteiten plaats, onder
andere Circo Circolo en het Streekfestival Het Groene Woud.
Flora en fauna
De
Natuurwerkgroep Liempde en
de provincie Noord-Brabant heeft onder andere de volgende vogels waargenomen:
Bosuil, Wespendief, Houtsnip, Havik, Kleine bonte specht, Groene specht, Zwarte
specht, Nachtegaal, Fluiter. V.w.b. de Wespendief en de Houtsnip zijn erg
hoge aantallen aanwezig. Belangrijke plantensoorten in het gebied zijn Slanke
sleutelbloem, Dalkruid, Welriekende agrimonie, Veelbloemige salomonszegel,
koningsvaren.
Tijdens de inventarisatie naar autochtone struik- en boomsoorten in 2007 ( "Oude Boskernen in Het
Groene Woud". ) zijn hier ook bijzondere soorten aangetroffen zoals
o.a. de zeer zeldzame Wilde mispel en de Steel- of Fladderiep. De aangetroffen
Viltroos op de grenswal was een nieuwe soort voor Brabant. Het gebied is rijk
aan diverse soorten vleermuizen en naar verluidt wordt af en toe de prachtige
kever Vliegend hert af en toe waargenomen. De kans is groot dat hier de
boommarter weer zijn jongen krijgt.
ACTUELE
ZAKEN |
|
2003 |
NWG Liempde
neemt het initiatief om een project op te zetten rondom autochtone bomen en
struiken. Een aantal soorten (Zomereik, Zwarte Els) op Velder lijken zeker in
aanmerking te komen. |
2004 |
NWG Liempde
start opnieuw een Vogelinventarisatie op Velder |
2007 |
In 2007 wordt het NWG-project
"Autochtone bomen en struiken in Het Groene Woud" uitgevoerd door
o.a. N. Maes. Dit project behelst een uitvoerige inventarisatie. Binnen
Nationaal landschap Het Groene Woud worden verschillende nieuwe soorten
ontdekt (o.a. Viltroos). Ook op Velder waren die aanwezig. |
2008 |
In Januari 2008 wordt het
resultaat van het project gepresenteerd in het rapport "Oude Boskernen in Het
Groene Woud". Velder komt zeer prominent naar voren met o.a. een
aantal mooie fladderiepen op grenswallen van Velder |
2008 |
Het Innovatieplatform Meierij is
in samenwerking met de "Stichting Het Groene Woud in uitvoering"
een onderzoek gestart naar oude bossen en wallen in Het Groene Woud. Tot de
onderzochte objecten horen o.a. de wallen rondom Velder. Op 7 november 2008
vond de presentatie van het uitgebreide rapport plaats in Herberg "De
Schutskuil" in Oirschot. |
2010 |
Het onderzoek in in 2010 in
opdracht van Natuurwerkgroep
Liempde resulteert in een prachtige uitgave: |
2010 |
Door de provincie Noord-Brabant is
in 2010 een intensieve vogelinventarisatie uitgevoerd. Simultaantellingen
voor o.a. de Houtsnip zijn
onder leiding van Arno Braam uitgevoerd. |
2011 |
Op 6 en 7 oktober 2011
organiseerde de Rijksdienst voor
Cultureel Erfgoed een symposium over wallen. De excursie werd onder
leiding van Ger van den Oetelaar en Piet de Jongh uitgevoerd op Velder.
N.a.v. dit symposium werd de RCE-publicatie: |
2012 |
Het boek "Leembossen in
Het Groene Woud. Schatkamer van Biodiversiteit" komt in 2012 uit met
veel aandacht voor Velder. |
2012 |
Het mooie boek "Vrilkhoven
vroeger en nu, voor later" (door Nel van Doorn-van de Langenberg en
Wim Merkx) komt in 2012 uit met veel aandacht voor Velder. |
2013 |
In het kader van het project
"Kloppend Hart" (een project vanuit de regeling Landschappen van
Allure) is aandacht aan de wallen op o.a. Velder. Binnen dit project zullen
de wallen gedateerd worden. Ineke de Jongh heeft in de zomer 2013 dit
onderzoek voorbereid en een degelijke rapportage gepresenteerd. |
2014-2015 |
SPPILL, BMF als Stichting Brabantse Bronnen zijn eind
2014 gestart om de de grenswallen van Velder en De Geelders te dateren. Op 4 oktober zijn de eerste
voorbereidende werkzaamheden door vrijwilligers uitgevoerd. Onder leiding van
Ineke de Jongh (namens Stichting Brabantse Bronnen) een 8-tal
vrijwilligers zijn een viertal grenswalplekken (2 op Velder en 2 in de
SBB-Geelders) vrijgemaakt zodat komende week de archeologen (voor de datering
van de grenswallen) van RAAP aan de gang kunnen. RAAP wordt ook dan
ondersteund met Liempdse SPPiLL-vrijwilligers die gerecruteerd zijn uit o.a.
Stichting Het Groene Woud in Uitvoering, Natuurwerkgroep Liempde en
Heemkundekring Kčk Liemt en via een
publieke oproep. In de eerste weken van oktober 2014 zijn door de
archeologen van RAAP de archeologische werkzaamheden uitgevoerd en de
resultaten zijn medio 2015 bekend geworden. De resultaten zijn verwekt in het
boek Velder en Heerenbeek.
Oorsprong en toekomst van twee natuurparels in Het Groene Woud.
Initiatief door HKK Kčk Liemt en Natuurwerkgroep Liempde voor
het boek Velder en Heerenbeek. Oorsprong en
toekomst van twee natuurparels in Het Groene Woud. Auteur:
Ger van den Oetelaar. Dit boek is op 6 november 2015 gepresenteerd. Het is
uitgegeven door PICTURES PUBLISHERS. |
Wallen van Velder (Foto Ineke de Jongh, 2013)
ASPECT |
INFORMATIE |
ALGEMENE INFORMATIE |
|
Grootte |
180 ha waarvan 27 ha aan de
oostzijde van de spoorlijn. |
Planologisch |
Streekplan & bestemmingsplan:
Groene hoofdstructuur / natuurkerngebied |
ALGEMENE GESCHIEDENIS |
|
Toponiem Velder |
Naam: afkomstig van veld: woest, onbebouwd,
ongecultiveerd. |
Eigenaars |
tot 1819: Heren van Boxtel |
ABIOTISCHE INFORMATIE VELDER |
|
Bodem |
ged. Beekeerdgronden: lemig fijn
zand |
Geomorfologie |
Relatief laaggelegen vlakte van
ten dele verspoelde dekzanden |
Hydrologie |
Grondwatertrappen: III en V*
(relatief nat) |
Hoogteligging |
Ongeveer 1 meter lager dan
Heerenbeek (11.00-10.00 m NAP) |
BIOTISCHE INFORMATIE VELDER |
|
ouderdom bossen |
1487: (Bossche Protocollen) wordt
van ‘t woud Veller gesproken. Dit duidt in ieder geval op onontgonnen
woest terrein. Een gedeelte zal zeker bestaan hebben uit bos. 1558: Voor
de eerste keer worden de wallen in de archieven genoemd (Algemeen
Rijksarchief Brussel, Rekenkamer 19233, fol. 3v, met dank aan Hein Vera ) 1564: De
hoeve van Velder in Boxtel lag in 1564 nog steeds in het bos. Ze bestond in
"ackerlant drie mudsaet ende drie loepen saet ende voerts soe in
groese als in heye ende houtwasse een groote wueste plaetse". (Algemeen
Rijksarchief Brussel, Rekenkamer 19239 24-8-1564-23-8-1565, f. 7v, met dank
aan Hein Vera) Naast
hakhout stonden op Velder ook opgaande bomen. Zo werd daar op 12 januari 1566
voor 925 karolus gulden aan opgaand hout verkocht. (Algemeen Rijksarchief
Brussel, Rekenkamer 19241 24-8-1566-23-8-1567, f. 11.,met dank aan Hein Vera) 1625: betr.
hoeve in Vellaer: ‘consisterende principaelijck in heide ende weijde ende houtwassche’.(
het gaat hierom een gedeelte van het huidige Velder: de grootte werd in 1625
aangeduid als: ‘groote halve ure qualijcken caen omgaen’) 1630: Willem Michiels Verbeek ende Gysbert Anthoniss
houtcoopers oversien ende gheestimeert hebbende het opgaende eyckenhout
hebben gedeponeert t selve weert te wesen vyfftich duysent guldens verclarende
het ander opgaende hout oyck etterlycke duysenden oyck t impetereren Het is niet
aannemelijk dat er op dat moment al een landgoedstructuur aanwezig was.
Velder / Veldersch Bosch is waarschijnlijk later in de 17e-eeuw
(Renaissance) ingericht als landgoed, daar de meeste landgoederen met deze
typische lanenvorm, in de 17e-eeuw ontstaan zijn (uit: Historia
Forestis deel 2 hfd. 7.2.; J. Buis, Utrecht 1985). Bij de toenmalige
aanleg waren hier waarschijnlijk al bossen aanwezig. In de
Historische Geografie van Midden- en Oost-Brabant, welke in 1993 verschenen is
wordt op kaart 1 (blad 2) en kaart 2 (blad 4) ook duidelijk de hoge
ouderdom van Veldersch Bosch aangegeven. In de studie zelf zegt Chris de Bont
over het Veldersch Bosch: ‘...zo vormde het oorspronkelijk geometrisch
aangelegde ‘sterrenbos’ het Veldersbosch in de gemeente Liempde, waarvan
restanten van deze aanleg tot op heden bewaard zijn gebleven, in de 18e
eeuw het grootste aaneengesloten boscomplex in de Meijerij van
‘s-Hertogenbosch’ (blz. 125). De dikste
bomen (Zomereik) meten tussen 300-330 m omtrek, dit duidt op een minstens
250-jarige leeftijd (1750), deze bomen zijn waarschijnlijk door natuurlijke
verjonging ontstaan en bezitten dus belangrijk genetisch materiaal. Toponymen
met bosbetekenis: Het goed
gedijen van de geplante fijnsparren werd door boomkenners destijds uitgelegd
als een kenmerk van een oud bos. In ‘verse’ grond gedijen fijnsparren slecht
en krijgen vlug bep. ziekten (vuur-hartrot) (MM: FvB) |
Belangrijke vogels |
In het KNNV-Blad Natura (1937) meldt
prof. H. van Iersel al de Wespendief in "het Veldersch Bosch" onder
Liempde inventarisatie
1995 (NWG Liempde) inventarisatie
(1990 door Ongenae) Bijzondere
waarnemingen (fam. van Boeckel) In 1998
heeft een Grauwe Klauwier gebroed en 3 jongen gehad aan de Steegstraat
(Velder-Noord) Sinds 2008
broeden meerdere Middelste bonte spechten op Velder. Ook is er een grote
populatie houtsnippen aanwezig. In de
periode 2013-2015 wordt door ARK een wespendieveninventarisatie
uitgevoerd waarbij de vogels voorzien worden van een zender. |
Belangrijke zoogdieren |
Wild zwijn Vleermuizen: Muizen: Overig: |
Belangrijke plantensoorten |
Slanke sleutelbloem, Dalkruid,
Welriekende Agrimonie, Zwartblauwe Rapunzel, Veelbloemige salomonszegel,
Koningsvaren, Haagbeuken (dikste omtrek 210 cm), Zwarte Elzen (zeer oude
ex.), Kleinbladige Linde, Zomereik (omtrek 290 cm ; 325 cm; 330 cm; 325 cm;
310 cm; 300 cm), Abeel (60-70 jaren oud), Suikeresdoorns (laantje: max. 45
jaren oud), Fladderiep. |
Historie natuur |
Wolven: Ook in de
Mortelen werden door Adraen Lamberts van der Heiden op 26 juni 1763 vier
wolven gevangen. Vogels:In de zeventiger
zestiger jaren heeft in de loop een Ijsvogel gebroed. Deze ijsvogel
viste op de gracht rond huize Velder en op het water bij Huize Heerenbeek.
Wordt soms nog waargenomen. Begin jaren zeventig broedde de Kerkuil
regelmatig in het torentje op Huize Velder. Ook werd het koetshuis vaak als
roestplaats gebruikt. Midden jaren tachtig is door Jan van Diermen een
Sperwerplukrest gevonden van een Appelvink. Nu (2013) zijn er meerdere
paren. Sinds 2006
worden ook de eerste territoria gevonden van de Middelste Bonte Specht. |
Planten-systematiek: (uit:
Vegetatiekundige kartering van Midden Brabant door J Brounen e.a.) |
Velder is een bos van het
Elzen-Vogelkersverbond (38Aa Alno-Padion) (= 38 Eiken -Beukenklasse, 38A
Beuken orde) met elementen uit bossen van het Haagbeukenverbond (38 Ab
Carpinion Betuli). Een eikenbos
uit het elzen-vogelkersverbond komt voor op voedselrijke mineralen gronden
met een hoge, wisselende grondwaterstand. Kenmerkende soorten zijn Zomereik,
Schaafstro, Aalbes, Vogelkers, Bosandoorn en Grauwe Els. De in het Veldersch
Bosch aanwezige elementen uit het Haagbeukenverbond zijn Haagbeuk, Beuk en
Kleinbladige linde. Binnen deze
verbonden zijn op Velder nog de volgende typen te onderscheiden: |
boswaardering (uitgevoerd door NWG
in 1992) (max. 10
punten) |
Steegstraat : (buiten eigendommen
van Boeckel) 5,8 ; 6,9 |
ecologische waardering |
RNV-kaart (1993): Bossen en
struwelen van hoge natuurkwaliteit |
CULTUURHISTORIE LANDGOED VELDER |
|
Sterrenbos |
Stijl: Renaissance (17e
/ 18e eeuw) Doel: Meestal is een
vijver het middelpunt en wordt het bos doorsneden door 8 lanen (velder: 9) |
Bijzonderheden: |
schat Kreemershoek |
Relictenkaart |
oud bos (ontstaan voor 1840) |
Andere toponymen |
Kreemershoek (spoken), Koperbos
(waar koper was verstopt in WOII), Steenoven, Bogt, Kalverliefde, Huisplaats,
Manege, Paardsweiden, Haverstrepen, Negen dreven, Vossenvak, Vinkennest,
Verbrand (door vonken van stoomtreinen?), Goede drift, Velderse wal
(Begrenzing gebied tussen Hollands Diep en het Veldersch Bosch.) |
Velderseweg |
oorspronkelijk weg van Boxtel naar
Oirschot, ook wel Veldersedijk genoemd. |
Wallen van Velder
Het laatste gedeelte van de meest noordelijke wal vlakbij de spoorlijn.
(foto Ineke de Jongh, 2013)
DIVERSEN VELDER |
|
Beheer |
graven van sloten: na 1841 |
Milieusituatie |
Verdroging: lagere grondwaterstand |